NA
ZAINAB UMAR SALEH
AMINU KANO COLLEGE OF ISLAMIC AND LEGAL STUDIES, KANO NIJERIYA
TAKARDA DA AKA GABATAR A HAUSA CULTURE INTERNATIONAL FASTIVAL OF BURKINA FASO IN CONJUCTION WITH NATIONAL MUSEUM OF BURKINA FASO
15 ZUWA 17 AFRILU, 2017
TSAKURE
1.0 GABATARWA
Wannan takarda za ta yi bayani ne a kan wani kaso na waqoqin baka na Hausa wato waqoqin manyan mata. Wannan aiki kenan zai kalli yadda mata suke yin habaici a lokacin da suke yin aiki musamman na niqa da aka da kuma dave. A cikin wannan aiki da farko za mu kalli ma'anar al'ada da waqa da rabe-raben waqoqin baka na Hausa da kuma bayani a kan cewa an samu yawaitar amfani da Habaici cikin waqoqin Hausa ta hanyar manyan mata. Za kuma mu kalli ma'anar Habaici daga masana daban -daban. To daga nan sai mu tsunduma cikin aikinmu wato habaici a waqoqin aiki na mata a Bahaushiyar al'ada.
2.0 Ma'anar Al'ada
Kalmar al'ada tana da ma'ana ta lugga da kuma ma'ana ta fannin ilmi.
Qamus na Bargery ya bayyana al'ada da tada ko xabi a ko hanya ko haila wato fashin salla ko jini ko bin wata ko wanki (Bagery, 1934:16)
Shi kuma qamusun Hausa (2006:9) cewa ya yi al'ada ita ce, hanyar rayuwar al'umma ko jinin haila ko ingani ko tsafi ko wani irin hali daban na mutum. Akwai kuma ma'anonin al'ada na lugga da suka haxa da sabo da tafarki da kuma gwadabe.
Masana da yawa sun ba da ma'anoni na kalmar al'ada bisa fannin ilmi. Alalmisali, Ibrahim (1982: iii) yana ganin al'ada dangane da wani ilmi da ta kevantu da shi, ta haka al'ada ta shafi yanayin rayuwar al'umma da harkokin da take gudanarwa na yau da kullum.
Kamar yadda bayanai suka gabata za a yi cewa al'ada ta qunshi tafarki wadda wata al'umma take rayuwa a cikinta dangane da abinci da tufafi da muhalli da rayuwar aure da haihuwa da mutuwa da wasu hulxoxin rayuwa kamar maqwabtaka da sana'o'i da shugabanci da bukukuwa da waqoqi da sauran abubuwa waxanda suke da alaqa da haka. Funtua da Gusau (2010:2)
2.1 Ma'anar Waqa
Gusau, (1998) ya ce "Akwai wasu matakai wato kalmomi muhimmai da za a iya amfani da su wajen fito da ma'anar waqa su ne kamar haka: rerawa, hawa da sauka na murya da ke saka zuciya jin daxi da daidaita sautin murya (zaqin murya) azanci da naqaltar harshe, hikima da fasaha, kixa da amshi (karvi) da gaxa da tafi da zabiyanci da kuma saqo".
Xangambo (1973) ya ce "Waqa wani furuci (lafazi ko saqo) ne cikin azanci da ake aiwatarwa ta hanyar rerawa da daidaita kalmomi cikin wani tsari ko qa'ida da kuma yin amfani da dabaru ko salon armashi".
Masana sun fito da ra'ayoyinsu akan ma'anar waqa da rabe-rabenta inda suka yi tarayya da cewa waqa ta kasu ka so biyu watau waqar baka da rubutacciya amma mu ba za mu dubi rubutacciya ba, zamu dogara aikinmu a kan waqar baka. Waqar baka ta kasu kasha-kashi har kashi huxu, waxanda sun haxa da: waqoqin makaxan fada da makaxan jama'a da makaxan sana'a, makaxan sha'awa, makaxan gama gari da sauransu. Sai waqoqin tatsuniya da waqoqin yara maza da mata. Da waqoqin manyan mata waxanda sun haxa da waqoqin cikin aiki kamar na niqa da daka da dave da reno da makamantan su. A bisa ka so na qarshe za mu yi nazari.
2.2 Ma'anar Habaici
Kamar yadda bincike ya nuna asalin kalmar habaici ba za a danganta ta da wani harshe ko wata qabila ba, ban da ta Hausa abin nufi kalmar asalinta ta Hausa ce. Ita kalmar an gina ta ne daga abin da ake yin sa bayan wani abu ya faru.
Xan Hausa (2012:13) ya bayyana habaici da cewa magana ce da ake yi cikin hikima da nufin gaya wa wani sa qo amma ba kai tsaye ba, a fakaice wato a voyayyar manufa, akan yi magana da nufin wai abu da ake yi domin shi.
Haka ma Gusau (2011) ya bayyana cewa Habaici wasu maganganu ne da ake faxa a fakaice don vata wa wani mutum rai ba tare da bayyana mutumin da ake nufin vata wa quru-quru ba. Amma shi wanda ake nufi wani lokaci da wuya ya gane abin da ko wanda ake nufi da shi. Ya daxa fayyacewa "Habaici shi ne yi wa wani mutum wata magana ta cin mutunci ba tare da an bambaci sunansa ba qiri-qiri. Idan bai san tarihin abubuwan da suka gudana da tsokacin masu gabar guda biyu ba zai iya hasashen wanda ake ma habaicin ba.
Xangambo (1984:8) ya ce "Habaici magana ce mai voyayyiyar manufa. Akan yi magan da niyyar nufin wani abu ga wanda aka yi maganar dominsa.
Amma shi habaici idan ba mutum ya san kan zancen ba, ba kasafai yake gane wanda aka yi wa Habaicin domin shi ba.
Domin shi habaicin ana alqanta shi da wani abu ne da ya faru da wani mutum da ya aikata wani aiki mara kyau. Misali.
Idan ana zargin mutum da sata, ko an kama shi yayi sata, idan magana ta tashi wani yana soya yi masa habaici yana iya cewa, "Kai shegun varayin garin nan sun dame mu da satar tsiya, wani da ke gefe sai ya qara da cewa a jiya an harve yan fashi a Kano.
2.3 Dalili da Masu Yin Habaici
Bisa waxannan ma'anoni da suka gabata za mu iya cewa Habaici saqo ne na taqaice don tunatarwa ko tsokana ko mayar a magana ko huce haushi da sauransu, musamman ga wanda wani abu ya haxa su. Akwai dalilan da suke sawa ake yin habaici waxanda suka haxa da Hassada da Rowa da Huce takaici da tsokanar faxa ko cusgunawa da ramuwar gayya da gargaxi da uwa ubansasu kishi. Masu yin habaici kuwa sun haxa da manyan mutane, da maza da mata da maroqa da mawaqa sannan akan samu ga yara. Amma mata sun fi yin habaici da 'yan daudu da mawaqa.
2.4 Yadda ake yin Habaici a Waqoqin Dave da Niqa da Lugude
Idan aka yi maganar dave, za a iya cewa ita ce ta tun fil-azal, sannan ita kan ta waqar baka daga cikin ra'ayoyin na masana sun ce yana daga cikin hanyoyin samuwar waqa daga wajen mata, kuma an samu cewa, waqar da ta fi daxewa a wajensu ita ce waqar da suke yi a dutsen niqa. An kuma ce yawancin waqoqin habaici ne tsakanin kishiya da kishiya. Amma yawanci waqoqin ba ana tsara su ba ne, amma kusan kowanne xiya yana cin gashin kansa. Kuma za a iya farawa da kowanne a kuma qare da hakan akan kuma samar da ita ta hanyar yin lugude.
Da farko za mu xauki waqar dave in muka ce dave ba muna nufin irin na zamani da ake yi da siminta ba, a irin na iyaye da kakanni tun kafin zuwan Turawa. Ana saura kwana uku ko huxu a yi dave za yi gayya in mace na da 'yan'uwa a nesa tun saura kwana bakwai zata aika dangi da qawayen arziqi ko ta je da kanta ta shaida musu tana gayyatarsu dave. Kafin ranar za ta tanaxi kayan aiki da kuma abincin da za a ci za ta tanadi wake da gero domin in an gama a ci, sai kayan aiki wanda sun haxa da madavi ita ce ne ake daidaita gindinsa, sannan ana yin shi kala uku na farko na kisan tsakuwa na biyu kwantar da hannu na uku xan karami mai faxi mai laushi. Ana gauraya birji da garin xorawa, makuba kuwa ana jiqa ta ta kwana da safe sa a xige ta ana dave ana yayyafa ta. Kuma faba xaya ake xaga madavai a saukar gaba xaya daga gefe kuma ga masu kixa kwarya ana waqa masu dave ma suna bayar da amshi.
2.5 Waxanda ake yi wa Dave
Ba sai lallai a xakin amarya ake dave ba ko da mace za tai sabon gida ita da mijinta sai a taya ta dave. Yawanci matan da suke dave a matsayin sana'a wataqila shi ya sa mugun baki (batsa) ya yi yawa a cikin waqoqin dave wanda duk yawancin su ruhin su al'ada ce ta samar da su ta hanyar yin habaici.
2.5.1 Dave
Manyan mata na da al'dar yin dave ne a yayin da suka samu goron gayyata daga uwar amarya ko uwar ango al'ada ta amince da a gyara xakin amarya ta hanyar yi mata dave da jere da kwalliya domin a qawata mata xaki. Ga wasu daga cikin misalan waqoqin dave da mata ke saka habaici domin mayar da martini ga wani abu da ya tava faruwa. Ga misali waqar mai jigida.
Rawar jigida
Ku dava mana kai,
Yara jigida
Manya jigida
Kowa jigida
'Ya'ya jigida
Jigida za tai arha
Ka ce babba
Ke ce qarama
A she ke ce babbar shegiya
Abin kirki bai karve kiba
Ana murna fara ta tafi
Ashe xango na bayan gari.
(Hira da Hajiya Umamatu Gaida)
Idan muka duba za mu ga cewa wata na yi wa wata habaici ne tsammanin ta fita ashe ta na nan. Ta yiwu qawar kishiya ta yi habaici ko qanwar miji ko maqwabciya da ita kanta kishiyar a wurin dave. Misali Iye mairowa tana dave.
Ta ka ba ku tow? Ba ta ba mu ba,
Wa ta mijinta,
Mijin ma ba ta ba shi ba,
Ku dave mata ba don halinta ba.
(Hira da Hajiya Umamatu Gaida)
A nan ma wani turke na habaici ya fito wato rowa in bamu ba tana cikin al'adun da suke sakawa ake wa kishiya habaicin don ta na da rowa. Ga wani misalin kuma:
Kukan kurciya,
Na yi gudun ruwa a kwai,
Na tarad da rava,
Na garba jikan garba,
Kwaxo ya danne maciji,
Ke ba ki zo ba,
Ke ba ki ce ba zaki zoba,
Ke ba ki barni,
Na je cikin jama'a ba,
Ku kan kurciya…..
Wannan qawa ce take yi wa qawar ta habaici saboda ta gayyace ta dave bata ba je ba. Saboda haka tana yar mata da habaici cewa ko ta zo ko bat a zo ba za ai daven kunga a nan in ba kasan dalilin ba ko labarin ba za a ga ne ba ta na nufin kuma da ta gayya ce ta ta yi zaven tumin dare.
Xan jiniya
Ana neman shege a duniya,
Ga babban shege a gida,
Ana zagin kwarto a gari,
Masu mata na varna ya na tallan shuci a gari,
Dakin uwata san a yoyo,
Allah kai yaro matatsayin babba,
Da ikon Allah kututture sai yai ganye,
Ashe haka yake uban laraba,
Ashe haka ake tsiyace da shi,
Kura ta shigo gari akuya kya ci uwaki,
Gani baba na tsoron 'yan jiniya.
Sai kuma waqar A rayye lole a sha ruwa,
Mai goyo ba mace ce ba,
Mai goyo ta shi ki hau gado,
Kada xana yai mini kuka,
Ga taro nan bashi yai sha ruwa.
A nan kishiya c eta ke yi wa kishiyarta habaici saboda ta na goyo ita ba ta yi saboda haka ta na nunawa ita ce da miji da sauransu.
2.5.2 Niqa
A nan ma za mu ga yadda ake nuna burgewar harshe da nuna gwaninta wajen zuquklo wasu kalmomi don gardaxi ko tsokanar faxa ko ramuwar gayya da sauransu a cikin niqa ta Bahaushiar al'ada.
Wadda ita ce ake ganin ma tafi daxewa a waqoqin aiki na mata. Kuma yawancin duk tsohuwar da ka tambaya za ta yi maka waqar niqa ba kamar ta dave ba su ma na samo waxannan waqoqin daga bakin tsofaffi da dama da suka haxa da Amina Gaida Kaka Ja'en da sauransu.
Ana amfani da dutsen niqa babban da xan dutsen niqa na sama da matari (ja baya) qananan guda biyu yayin da aka zo yin niqa ana fita da kalmomi na habaici a cikin waqa kamar yadda suka shaida mana. Ga misalign waqar niqa ta Dodorido.
Mu riqo Allah haxari ya koma gabas daidai.
Santarove namijin da baya zuwa hira,
Sharvo-sharvo xayen tuwo,
Maganin namijin sai ya rage saura,
Idan da Allah sai na yi auran mutan birni,
Ga katifa ga lalube ga gidan sauro,
Ga turare xangoma ga sabulun wanka.
Ita wannan wani abu ne yahaxa ta nda mijinta ta roqeshi wani abu ya hana ta shi ne ta saka shi a dutsen niqa har kuma da yi masa sharri cewa ba ya rage saura a tuwi saboda haka za yi xanyen tuwo duk tsiya ya fita har ma kuma tana fatan ta yi auran birni wai dai duk dan ya ji haushi. Saboda haka in muka luta a nan ma Bahaushiar al'ada ta mata ce ta fito ta yiwa miji Habaici idan wani abu ya haxasu. Bayan miji a kan sa kishiya saboda waqa in an xauka bata qarewa har a gama niqa saboda haka za a yi ta salo-salo duka a cikin al'adun Hausawa na mayar da martini ga kishiya a cikin waqa. Bara mu ji xaya salon kishiya.
A gayan dalili da na sha kunu ban ji gaya ba,
'Yar bodara ga tusa ga xan karan wari,
Uwar kwanika gindin gyaxa mai yawa 'ya'ya,
Kaza uwar iyali ni ba za ki roron gyaxa ta,
Gari da lalle ta bar qafa shi ka ce garwa,
Ba ta kitso ba ta sukola abin mata,
Ta ji kotso ta xura 'ya'ya a gajirani,
Uwar gumaida dinga yi kina waiwayen baya.
Wannan al'ada ce ta yi wa mata Habaici a cikin niqa saboda kishiyarta wato uwar gida ta na da yawan 'ya'ya shi ne a ke yi mata sharri ko habaici da cewar xakinta yana wari haka ko da 'ya'yanta ne su ka yi tusa sai a ce ita ce ta yi. Kuma a nan an yi amfani da gwanancewa da iya zaqulu kalmomi in da aka siffanta ta ko kamanta ta da gindin gyaxa saboda in an cisgo gyaxa akan sami 'ya'yan da yawa. Haka an ce baza ta rore gyaxa ba ana nufin duk dai yawan haihuwarta ba za ta haifi xan da ba nata ba. An kuma kwatan ta ta da qazama kuma marowaciya uwar haxin faxa saboda duk abin da a kai miji in ya zo ita yake tambaya. A nan in muka duba za mu ga an zage ta a fakaice kuma in ba ka san tarihin zancan ba za ka san ai ake nufi ba a cikin niqa ta rama inda aka ce ta dinga yi tan a waiwaye in ta na gulma. Misali
Na waiwaya gaba, baya ni banga kowa ba,
Idan da Allah bana jibgiya zan yi gona ta ita xayar sai ta ce….
Allah sa ki jibge da shagaxi.
Wato gyaxa mara kyau tun da ta ce bana ma haihuwar da yawa za tai ana nufin tayi ma duk su mutu ko marasa lafiya da sauransu. Mata suna da al'adar saka mazajensu cikin waqar tare da yi musu habaici musamman idan basa adalci tsakanin matansu. Misali cikin waqar soriyo.
Sakkwato sototon mata,
Baran mace bawan mata,
Ni ban san maza sun a tsoron mata ba,
Wai ta saka shi a bayan kyaure,
Ya ce in ya daxa a bakin rayinai.
Bayan miji Hausa ba su bar facalolinsu ba, idan muka koma kan facala ita kuma ta na yi wa matar wan mijinta wanda ya tafi birni ya barta shi kuma bai yi noma ba.
Ko kunsan katagalle mu ba mu
San wannan ba cin ranin da ba
Miji shi ake kataggale ko kusan
Faxa zurun a'a ba mu san
Wannan ba rumbun daba hatsi
Shi a faxa zurum
Hatta uwar-mijii ba a bar ta a baya ba ita ma ana sa ta a niqa in ta sami suruka marar kunya ko ita uwar mijin in ta matsa mata wannan al'ada ce irin ta Hausawa ga misalin irin habaicin da ake yi wa uwar miji a niqa.
Zagin uwar miji tauhidi,
Zagin uban miji ma'ana
Inna bari wa zai biya mani
Uwar miji sakainar kuka
In ta fashe wata zan bangara
Anan za mu iya cewa wasu baitocin akwai tasiri na addni har an dangata ta da tauhidi ana nufin ya zamo tilas.
A waqar lalaiyon dai an yiwa miji inda a ke cewa:
Kar ka tsane ni kar ka samin tsama
Goron kwabo sai na saya maka.
Wato a wannan jerin kalmomin an yi amfani da al'adar maza ta sayawa mata goro wajen jera kalmomin don fito da baitin ta amfani da kwarewa wajen nuna muhimmancin da al'ada ke takawa ga rayuwar Hausawa ta harkar zamantakewar aure. Ga wani misali kuma a cikin waqar Lilo.
Ya raye iye sama lilo,
Ba ado ba ne ya yi ne,
Kin wuce ki na mana kwambo,
Ca muke xiyar sarki ce,
Ashe ashe xiyar gwauroce.
A nan habaici ake yiwa kishiya a cikin waqar ana nuna kishi da kuma Hassada da ake wa kishiya don ta yi ado har ana cewa wai xiyar gwauro ce domin a vata mata mutuncin ta.
2.5.3 Lugude
Amma idan muka koma wa lugude ko daka, za muga can ma dai ba ta sake xan ba don ba wacce a ka kyale. Idan aka yi maganar daka mace xaya ce ke yi cikin gida ko mata biyu. Amma lugude shi ne wanda mata kan haxu su yi a gidan biki wajan daka cukuxi da sauransu. Ana yi ana cika tavarya sama ana cefewa ana tafi ana kuma dukan bakin turmi da tavarya don qara wa waqar armashi. Anan al'adun Hausawa na nuna qwarewa ko da a wajen lugude ma za a iya cewa ba a barsu a baya ba wajen fito da habaici qarara. Ga misalign habaici cikin lugude.
Idan za ki rafi
Tambayi mijinki
In ya hana ki
Kwakwale idonsa
Gibe ya hana ki?
Ko jibi ya hana ki?
Ta aro zani ya qone
In ga ta yanga.
Anan ma miji da kishiya ake wa wai ta aro zani ga shi ya qone kaga anan ma a fakaice an mata gargaxi da ta dena aro.
Ta ji kullule
Ta rugo baqar tsohuwa
Ba dawo bane
Tashi ne.
Anan habaici ake yi wa uwar miji wai taji ana daka ta xauka fura ce ta taho. To wai wannan furar da suruka ta ke ba uwarmiji. Shi ta ke wa baqin ciki shi ne take mata habaici a cikin luguden ta.
Anan kuwa uwargida ce take wa kishiyar ta habaici akan tan a son ta gaya mata ta san qulle-qullen da take yi wai don ta kore ta tana yi mata gargaxi cewar bata isa ba ba ita ta kafu. In da take cewa.
Tashi bari gidanga,
'Yar baya bari gidanga,
Ni ce kututturen qirya
Mai wuyar cire wa
A cire ba a iyawa.
Ita ko wannan kishiya ita ma take cewa.
Ashe xiyar 'yar ubbo
Ta qi zama xakinta
Da arziqinka ka tashi ka auro tsinanniya
Kwananta uku ta kasha tukunyar masu gida.
Anan sharri kishiya ake yi wa cewa ba ta kwana gida ranar da ba girkinta ba sannan daga zuwa ta fashe tukunya, wannan ma al'ada ce ta nuna kishi.
Hausawa sun ce waiwaye adon tafiya saboda haka muma zamu xan waiwaya baya domin mu yi tafiyar mu ado, mu xan koma kan waqar niqa ida wata dattijuwa sunan ta Hajiya Amina kaka ita tar era min ita tarera da bayaninta.
An mata kishiya tana watsi da hatsin tuwo,
Ada ba ta da guru ada, ba ta da laya.
Ada bata wanka, ada ba ta wanki
A yanzu ko sai guru ta ke kamar yar kamun kura
A yanzu ko sai wanka take-kamar kado a cikin ruwa
Sassafe-sammakon sa hoda xakinta toka mangala bakwai.
Anan ma in muka duba al'ada ce cikin waqa kishi ne yasa kishiya ta hau tsafta amma sai ta nuna cewa duk da tsaftar da take saboda ba ta saba yi sa ba bata iya tsaftace xakinta.
Ita ma uwargidan ba ta kyale batun da ta gane da ita ake da ta hau niqa sai ta rama mai aka ce mata ta nuna cewar duk wani gwallinta a yawon dandi ta koyo shi da ta ga ba riba shi ne ta daqo ta yi aure.
Ga wata ta fito dandi
Allah bai bat a sa a ba
Koa lade bai fi ta muni ba
Tanda ba ta fito maqo ba
Hadarin kudu ba ruwa ya ke ba
Sai dai zirnaniya ta sauka
In da hadari ya taru ta nan ruwa ke zuba.
Kammalawa
Idan mu ka duba abubawan da muka zayyano za mu ga yadda mata suke ba da gudummawar su wajen havvaka al'adun Hausawa amma cikin waqa kuma munga cewar tun a wancan zamani yin 'yan waqoqin don dave kewa da xauke hankali daga gejiyar aiki. Kuma waqa tana rage damuwa don mutum ya kan bayyana damuwarsa a Bahashiyar al'ada. Daga cikin al'adun da Hausawa suke aiwatarwa an yi magana akan dave idan an yi sabon gini ko za a yi amarya da yanayin da suke nuna kishi a fili cikin Habaici idan an vata musu.
Har wa yau kuma an nuna Hausawa suna da al'adunsu na asali waxanda ake ambata da al'adun na gargajiya waxanda suke gudanarwa a yayin daka da niqa da cikin lugude daga nan ne matan Hausawa manya suke iya isar da saqonsu cikin Habaici ga faccalolinsu ko uwar miji da danginsu da uwa uba kishiya.
MANAZARTA
Xan gambo, A. (1973) Shata da Waqoqinsa. Kundin Digirin Farko, Kano Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami'ar Bayero.
Xangambo A. (1984) Rabe-Raben Adabin Hausa da Muhimsa ga Rayuwar Hausawa. Kano Trium Publishing Company.
Xanhausa, A.M. (2012) Hausa mai Dubun Hikima Century Researeh and Publishing Company Kano – Nigeria.
Gusau, S.M. (1988) Waqoqin Makaxan Fada: Sigoginsu da Yanaye-yanayensu. Kunin Digiri na Uku, Kano: Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami'ar Bayero.
Gusau, S.M (2008) Dabarun Nazarin Adabin Hausa, Kano: Benchamrk Publishers Limited.
Gusau, S.M (2011) Adabin Hausa a Sauqaqe. Kano. Century Reseachr and Publishing Limited.
Gusau, S.M. (2008) Dabarun Nazarin Adabin Hausa. Kano Benchmark: Publishers Limited.
Illo, S.S. (1980). Waqoqin Niqa Kundin Shedar Malinta ta Qasa (NCE). Sakkwato: Kwalejin Illimi ta Tarayya.
Yakubu M. M. (2001) Adabin Hausa A.B.U. Press Ltd.
Zarruk, R.M. da wasu (1986) Sabuwar Hanyar Nazarin Hausa don Qananan Makarantun Sakandare Littafi na Xaya. Ibadan University, Press.
Mutanen da aka yi Hira da su
Hajiya Umamatu Gaida Ranar 2- ga watan 1 – 2017 da karfe 4 na yamma.
Hajiya Amina Kaka, jaen bypass Kano.
Post a Comment
0 comments
Dear readers, after reading the Content please ask for advice and to provide constructive feedback Please Write Relevant Comment with Polite Language.Your comments inspired me to continue blogging. Your opinion much more valuable to me. Thank you.